«Ξωτικές και στοιχειά υπήρχαν, κατόπι χάθηκαν, χάθηκαν, μπήκαν μέσα στους ανθρώπους. Ήκουες πολλά…και φαντάσματα. Τώρα, τώρα τα πήρε ο άθρωπος όλα.. Σε θέλει να σε δει να είσαι καλά εσένα κανένας;»

Βασιλική Ξούρα, Κοσοβίτσα, γεν.1944

 

Ποιος είναι άραγε ο συνδετικός κρίκος, μεταξύ του παρελθόντος και της σύγχρονης ζωής σε μια περιοχή;

Δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από τις μνήμες των ανθρώπων, από τους ανθρώπους, που θυμούνται. Και αν αυτές οι αναμνήσεις, αυτές οι μνήμες, δεν καταγραφούν, απλά θα χαθούν.

Πολύτιμο «εργαλείο» για τη διάσωση της πολιτισμικής κληρονομιάς της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας – Αλβανίας, αποτελεί το πολυμεσικό αποθετήριο που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Exploral» και χρηματοδοτήθηκε από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εθνικούς μέσω του προγράμματος “Interreg IPA Cross-border Cooperation Programme “Greece – Albania 2014 – 2020”.

Το αποθετήριο περιέχει ψηφιακά τεκμήρια της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Κόνιτσας, της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Αργυροκάστρου και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Πρεμετής.

Στόχος του προγράμματος «Exploral», είναι να μετατρέψει τις βιβλιοθήκες-σε ψηφιακή και φυσική μορφή-  σε σημεία αναφοράς για τους τουρίστες που επισκέπτονται τη διασυνοριακή περιοχή, μέσω της σύνδεσης τουριστικών πληροφοριών με πολύτιμες πληροφορίες που αποκτήθηκαν από γραπτές και προφορικές πηγές.

Παράλληλα, στοχεύει στο να αναγνωριστούν και να προωθηθούν τα κοινά πολιτιστικά σημεία των δύο περιοχών μέσω της μελέτης και ανάλυσης προφορικών μαρτυριών ιστορίας και λαογραφίας και της σύνδεσής τους με έντυπα τεκμήρια. Το περιεχόμενο των προφορικών μαρτυριών έχει μια επιπλέον συγγενική προστιθέμενη αξία: να συνεισφέρει στην κοινωνική συνοχή, τη δυναμική εξέλιξη και τη βιωσιμότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Μέσα από  την «σύμπραξη» πολιτισμού και τουρισμού, ο εκάστοτε τόπος δύναται να γνωρίσει ανάπτυξη σε οικονομικό, κοινωνικό επίπεδο, πολιτιστικό επίπεδο καθώς και βελτίωση της ποιότητας του υπάρχοντος περιβάλλοντος. Πολύ σημαντική στην προσπάθεια αυτή, κρίνεται η ενεργή συμμετοχή των κατοίκων. 

Αυτός είναι και ο σκοπός του «Exploral», στο πλαίσιο του οποίου ηχογραφήθηκαν ενδιαφέρουσες προφορικές μαρτυρίες ιστορίας και λαογραφίας, δημιουργήθηκε εφαρμογή για κινητές συσκευές «EXPLORAL» (διαθέσιμη μέσω του http://exploral.eu), ψηφιοποιήθηκαν έντυπα τεκμήρια, ενώ ανακαινίστηκε η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρεμετής και δημιουργήθηκε ένας πολυχώρος πληροφόρησης στη βιβλιοθήκη Κόνιτσας.

 

Η προσπάθεια

Για τις ανάγκες του προγράμματος συστήθηκε μια διεπιστημονική ερευνητική ομάδα με στόχο την μελέτη του ιστορικού, εθνογραφικού και ευρύτερα πολιτισμικού πλαισίου της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας – Αλβανίας. Κύριος άξονας της έρευνας, αποτέλεσε η μελέτη στοιχείων της προφορικής παράδοσης των τόπων, με άξονα τον χώρο ως σημείο αναφοράς στους θρύλους, στα παραμύθια, στα ιστορικά δημοτικά τραγούδια και στην προφορική ιστορία των κοινοτήτων.

Το έργο της ομάδας κινήθηκε σε δυο επίπεδα, καθώς αξιοποιήθηκαν εξίσου πρωτογενείς και δευτερογενείς προφορικές και γραπτές πηγές. Αρχικά, κατόπιν αποδελτίωσης έντυπου και ψηφιακού αρχειακού υλικού της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Κόνιτσας και του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ταξινομήθηκαν και τεκμηριώθηκαν θεματικά αντίστοιχες αφηγήσεις από τοπικές εφημερίδες και βιβλία λογίων της περιοχής.

Μετά την μελέτη του αρχειακού υλικού και της αντίστοιχης επιστημονικής βιβλιογραφίας, σχεδιάστηκε ένα πλάνο για το δεύτερο επίπεδο του προγράμματος, κατά το οποίο πραγματοποιήθηκε επιτόπια εθνογραφική έρευνα στους αντίστοιχους οικισμούς. Η ομάδα, καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος, πραγματοποίησε επισκέψεις στους περισσότερους οικισμούς του Δήμου Κόνιτσας αλλά και σε οικισμούς της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας στην ευρύτερη περιοχή της Δερόπολης της νομαρχίας Αργυροκάστρου.

Στο πλαίσιο της εθνογραφικής έρευνας, διενεργήθηκαν ελεύθερες ημιδομημένες συνεντεύξεις με ηλικιωμένους κατοίκους των περιοχών, οι οποίες αποτυπώθηκαν οπτικοακουστικά σε βίντεο και ηχητική μορφή.

Μετά την ολοκλήρωση της εθνογραφικής έρευνας, η ομάδα κλήθηκε να συνδέσει τις αρχειακές πηγές με τις προφορικές αφηγήσεις, δημιουργώντας ένα πολυεπίπεδο ταξινομικό πλαίσιο με τα προσωπικά στοιχεία των πληροφορητών και το πλαίσιο της συνέντευξης, στοιχεία που αναδεικνύουν το θεματικό είδος της κάθε αφήγησης, το προφίλ των αφηγητών με την μικροϊστορία του καθενός, αλλά και την σύνδεση μεταξύ παλιότερων και σημερινών καταγραφών, καθώς σε αρκετές απ’ τις προφορικές πηγές προστέθηκαν αντίστοιχες παραπομπές από την τοπική και την ανάλογη επιστημονική βιβλιογραφία.

 

Η εφαρμογή έξυπνων κινητών (mobile app)

Η εφαρμογή έξυπνων κινητών EXPLORAL περιλαμβάνει ένα διαδραστικό χάρτη της διασυνοριακής περιοχής Ελλάδας-Αλβανίας, ο οποίος συνδέεται με το περιεχόμενο από τις προφορικές πηγές και το ήδη ψηφιοποιημένο υλικό που οδηγεί σε μια εφαρμογή με υψηλό πολιτιστικό, εθνογραφικό και τουριστικό ενδιαφέρον.

Ειδικότερα, ο κάθε επισκέπτης μπορεί να σχεδιάσει τις εξορμήσεις του σε διάφορους οικισμούς και απ’ τις δυο πλευρές των συνόρων, έχοντας ενημερωθεί διαδραστικά για την τοπική ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό των κοινοτήτων. Παράλληλα, διάφορες ομάδες μπορούν να δημιουργήσουν περιηγητικές διαδρομές και εκπαιδευτικά προγράμματα στο πλαίσιο της βιωματικής μάθησης, ανακαλύπτοντας εναλλακτικές ιστορίες για τις εκκλησίες, τα γεφύρια, τους νερόμυλους, τα δάση, τις βουνοκορφές και τα αλώνια κάθε οικισμού.

Το υλικό που αντιστοιχεί στη συγκεκριμένη περιοχή, είναι κατηγοριοποιημένο σε θρύλους, τραγούδια και προφορικές μαρτυρίες. Το κάθε αντικείμενο πολιτιστικής κληρονομιάς (Cultural Heritage Object) που εισάγεται, αντιστοιχίζεται αυτόματα (μέσω λέξεων κλειδιών και περιοχής αναφοράς) σε συσχετιζόμενο υλικό (ψηφιοποιημένο υλικό, π.χ. βιβλία, περιοδικά, που υπάρχει στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Exploral) και προτεινόμενο υλικό, που αφορά υλικό παρόμοιο με το επιλεγμένο.

 

Πολλαπλά οφέλη

Το αποτέλεσμα του ερευνητικού προγράμματος έχει ανταποδοτικά οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες που μελετήθηκαν αλλά και για τους ερευνητές, καθώς είναι γνωστό πως οι κοινωνίες προφορικότητας χάνονται χρόνο με το χρόνο εξαιτίας της διαρκούς ερήμωσης, ενώ οι σημερινές γενιές των υπερηλίκων αποτελούν τους τελευταίους φορείς της αφηγηματικής παράδοσης του τόπου τους. Κατά συνέπεια, το υλικό αυτό αποτελεί σημαντική μνημονική παρακαταθήκη, έχοντας παράλληλα σημαντική αρχειακή αξία, καθώς, εκτός από τις αφηγήσεις των κατοίκων, περιλαμβάνει και τεκμηριωτικά στοιχεία για το ερευνητικό πλαίσιο και τους πληροφορητές.

 

Ομάδα έργου

Το έργο είναι διεπιστημονική συνεργασία επιστημόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και των βιβλιοθηκών Κόνιτσας και Πρεμετής με επικεφαλής τους Γιάννη Φούντο, καθηγητή του Τμήματος Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής ειδικό σε θέματα γραφικών υπολογιστών και ψηφιακής ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, Βασίλη Νιτσιάκο, καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας ειδικό σε θέματα κοινωνικής λαογραφίας και Πέρση Ντούλια, ειδική σε θέματα επιστήμης της πληροφόρησης. Στην ομάδα έργου επίσης συμμετείχαν προγραμματιστές, μηχανικοί λογισμικού, υποψήφιοι διδάκτορες, ιστορικοί και βιβλιοθηκονόμοι.

Η  πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου βρίσκεται παντού: στα τοπία, στην τέχνη και στα αντικείμενα, αλλά και στις ιστορίες, στις γεύσεις, στα τραγούδια…

Η πολιτιστική κληρονομιά μας ενώνει μέσα από την ποικιλομορφία της.

Ας την αναδείξουμε με κάθε τρόπο!